بانک شاهی یا شاهنشاهی ایران که اینک موزه بانک تجارت است، اولین بانک دولتی ایران بود که نقش بانک مرکزی را ایفا می کرد. در این موزه آثار نقاشی استاد سهراب سپهری شاعر و نقاش معاصر به نمایش عموم گذاشته شده است و همچنین علاقه مندان می توانند با شیوه بانکداری قدیمی در ایران آشنا شوند. کتابخانه ای در این موزه قرار دارد که زمانی چاپخانه بوده است و اسکناس های ایرانی برای اولین بار در این مکان به چاپ رسیده اند. در این موزه بازدیدکنندگان می توانند با انواع اسکناس ها و مسکوکات دوره های مختلف آشنا شوند و همچنین هدایایی که کشورهای مختلف به روسای بانک ها اعطا کرده اند در این موزه نگهداری می شود.

تاریخچه بانک شاهی ایران
اما چه شد که بانک شاهی یا شاهنشاهی تاسیس شد. فکر تاسیس این بانک در سال 1281 هجری شمسی با مسافرت ناصرالدین شاه به فرنگ و پیشنهاد یک فرانسوی شکل گرفت. وقتی وزرای مختار ایران در لندن و اروپا درخواست ساخت راه آهن را مطرح کردند شخصی فرانسوی به نام ساوالان پیشهاد تاسیس بانک را به ایشان با پرداخت دو میلیون لیره انگلیسی داد و این پیشنهاد مورد موافقت قرار گرفت اما ترتیب اثر داده نشد. در ایران مشکلات زیادی در مبادلات تجاری وجود داشت که مهمترین آن ها به شرح زیر بودند.

1. مبادله کالا به کالا یا مبادله با مسکوکات نقره و طلا که عملا جا به جایی آن ها از ایران به کشورهای اروپایی برای واردات جنس یا دریافت خدمات از خارجی ها بسیار سخت بود.

2. عدم اطمینان از معامله با هر کسی و انباشتن سکه های بسیار در خانه بازرگانان که موجب رکود شدید اقتصادی شده بود.در دربار ناصرالدین شاه معمولا همه با هم فامیل بودند و با گرفتن رشوه و پارتی بازی های بسیار تاثیر بسزایی در تغییر سرنوشت کشور داشتند این شد که شخصی انگلیسی توانست با پرداخت رشوه به درباریان و وساطتت آن ها پیش شاه امتیاز بهره برداری از جنگل ها، معادن و آبهای ایران را با احداث سد و ساخت بنادر به همراه احداث راه آهن و تاسیس بانک به مدت 70 سال را از ایران بگیرد. این شخص ژولیوس-دورویترز نام داشت. از آنجا که روس ها هم چشم طمع به ایران داشتند از طریق تحریک مردم از انعقاد این قرارداد جلوگیری کردند. رویترز که 40 هزار لیره انگلیسی به شاه وام داده بود به دلیل فسخ قرارداد با سودش از شاه پس گرفت و شاه امتیاز تاسیس بانک شاهی و فروش یکجای ایران به رویترز با سرمایه یک میلیون لیره انگلیسی را به جبران فسخ قرارداد داد. بانک شاهی نقش بانک مرکزی را داشت با این تفاوت که برای همه شهرها اسکناس های یکسان چاپ نمی کرد و روی اسکناسها درج می شد که فقط برای استفاده در فلان شهر است و در شهر دیگر اعتبار ندارد مگر این که به بانک مراجعه کند و با اسکناس آن شهر با پرداخت کارمزد تعویض کند و از این راه پول زیادی به جیب می زد. درست مثل کارمزد جا به جایی پول بین بانک های متفاوت که بیشتر از جابه جایی پول بین دو شعب یک بانک واحد است. ناصرالدین شاه بهره برداری از منابع طلا و نقره را هم به رویترز داد مردم که در آن زمان از سکه های نقره در مبادلاتشان بهره می بردند استفاده از مسکوکات نقره یا به قول خودشان پول سفید را به اسکناس ترجیح می دادند چرا که برای تبدیل اسکناس بازرگانان در هر شهری مجبور به پرداخت کارمزدهایی بالا بودند که اصلا به صرفه نبود و باز هم اقتصاد کشور با مشکلات زیادی مواجه بود. بانک شاهی هم که در بخش های مختلفی سرمایه گذاری می کرد اقتصاد ایران برایش اهمیتی نداشت بهره برداری از منابع زغال سنگ، نفت و همچنین خط آهن از دیگر حرفه هایی بود که این بانک در آن مشغول بود. چون بانک مرکزی بود برای مرزها گمرک تعیین کرد و حق گمرک را هم از بازرگانان دریافت می کرد و سود زیادی به جیب می زد چون تمام حقوق گمرکی دریافتی را اعلام نمی کرد. این بانک کارهای دیگری هم برای تاثیر در سیاست می کرد. مثلا از پرداختن مسکوکات نقره در ازای اسکناس امنتاع می ورزید و همین می شد که مردم به شعب بانک برای دریافت پول نقره هجوم بیاورند و وقتی که نمی توانستند اسکناس هایشان را تبدیل به مسکوکات با ارزش کنند به اعتراضات خیابانی می پرداختند و صدراعظم وقت که با سیاست های انگلیس مخالف بود عوض شد. با تحریک روسها مردم و روحانیت به حضور این بانک اعتراض کردند و در زمان رضا شاه پهلوی و اتمام قرارداد فعالیت این بانک که با حضورش در ایران هزینه های جنگ جهانی دوم بریتانیا را تامین می کرد کم شد. در سال 1307 با تاسیس بانک ملی امتیاز نشر اسکناس به مبلغ دویست هزار لیره انگلیسی از این بانک خریداری شد و نام این بانک نیز به «بانک انگلیسی خاورمیانه» تغییر یافت. در سال های بعد امتیاز این بانک توسط بانک اچ بی سی هنگ کنگ خریداری شد و به اسم «بانک اچ بی سی خاورمیانه» تغییر نام داد.

معماری بانک شاهی ایران
عمارت این بانک که با الهام از معماری سبک هخامنشی و با مصالح ساختمانی زمان قاجار با آجر فشاری ساخته شده است و به سبک قجری کاشی کاری روی آن انجام شده و تنها اثر ارزشمند به جا مانده از میدان توپخانه می باشد. در معماری سر در آن از کاسه سازی استفاده شده و معمار آن فردی ارمنی به نام ماکار گالستیانس بود که معماری رمانسک و ایرانی را ترکیب کرد و این عمارت با شکوه را خلق کرد.

ثبت ملی
در تاریخ 12 بهمن 1381 بانک شاهنشاهی ایران با شماره 7440 به ثبت ملی رسید.

دسترسی به موزه بانک تجارت
وسیله نقلیه شخصی: بانک شاهی در ضلع شرقی میدان امام خمینی یا همان میدان توپخانه قرار گرفته است.
مترو: با استفاده از خط 1 مترو می توانید در ایستگاه امام خمینی پیاده شوید و چند قدمی را تا میدان امام خمینی پیاده روی کنید. موزه بانک تجارت یا بانک شاهی سابق در ضلع شرقی این میدان قرار گرفته است.

◉ آدرس: تهران، ضلع شرقی میدان امام خمینی (توپخانه)

.
منابع:
گوگل مپ | https://www.google.com/maps
ویکی پدیا فارسی | https://fa.wikipedia.org
توریستگاه | https://www.touristgah.com
سیری در ایران | https://seeiran.ir